Тыва Шагааны санаарда сылдыстар база ай-хүн чурагайындан көөр!

Тыва көшкүн чоннуң сан-чурагайы ай, хүн, сылдыстар туружундан санап тургустунган. Кыштың бир дугаар айы дүжерин айдан көөр, кажан долу ай үгер сылдыс-биле хончурга, чеди-хаан сылдыс шала өрү ойталап алган турда, күстүң сөөлү айы кылдыр санаттынар болгаш, дараазында үнген ай чаазы кыштың бир дугаар айы болур. Ол ай иштинде Үгер сылдыс эң бедикке кээрге кышкы хүн туруушкуну болур, ол хүнден эгелеп Үгер сылдыс соок чадын төп, тос тостуң соогун черже углаптар. Ону 9-9-туң 81 хонук-биле соокту хемчээр. А март 21-ге чедир дээри, 81 хонук тос тостуң соогу база 9 хонук Шаг Аазының бүдүүзүн киирип санап көргүскен болур, ниитизи-биле 90 хонук часкы хүн деңнежилгезинге чедир.
Тос тостуң соогун чаш үш, аныяк үш, кырган үш соок деп үш аңгы бөлүктеп адаар.
Бир тостуң соогу декабрь 22-ден эгелээр. Ол хүн эң-не узун дүне, эң-не кыска хүн болур болгаш тос тостуң соогун ол хүнден эгелеп санаар. Бир тостуң соогу декабрь 22-30. Ынчан даштыгаа салган шиме арагазы доңар.
Ийи тостуң соогу декабрь 31-ден январь 8-ке чедер. Бо соокта аржаң арага даштыгаа доңа бээр хире соок дүжер.
Үш тостуң соогу январь 9-тан январь 17-ге чедир, ынчан коржаң арага доңа бээр чедир сооп болур.
Дөрт тостуң соогу январь 18-26 хүннеринде келир. Аныяк инектиң мыйызы доңар соок дүжүп болур.
Беш тостуң соогу январь 27-ден февраль 4-ке чедир уламчылаар. Чедишкен шарының мыйызы доңар чедир соок дүжүп болур..
Алды тостуң соогу февраль 5-тен 13-ке чедер. Бо соокта соок чавырлып, оожургап эгелээр.
Чеди тостуң соогу кырган сооктарның эгези деп февраль 14-22 хүShow moreннеринде келир. Бо соокта кокпа оруктар карарып келир.
Сес тостуң соогу кырган сооктуң уланчызы болуп февраль 23-тен март 2-ге чедер. Ынчан хүнче көрүп алган черлерниң хары чылбырарып эгелээр.
Тос тостуң сөөлгү соогу чөнүк соок болуп март 3-12 хүннеринде болур. Бо соокта, үлгүүрде чылапчада кежээки быдаа артыы доңмас болу бээр.
Ай чурагайы-биле частың башкы айының ай чаазы сөөлгү үш соок-биле азы шагаа бүдүүзүнде таваржы бээр. Ол болза кышкы хүн туруушкунунуң соонда үш дугаар ай чаазы, ол айда ай биле үгер хончурга ай чаазының чартык айы-биле болур. Чеди хаан сылдыс куду ойтайып алган турар. Ол хүнден эгелеп тыва чон шагаа айы кирип келген деп санаар. 24 чылда частың бир дугаар айы, бистиң бойдузувус аайы-биле, ай чаазы бооп март 10-нуң хүнүнде дүжер. "Шаг чаазы, Шагаа чаагай" хүн чурагайы-биле март 21-де болур. Ай-хүн чурагайы база сылдыстар-биле санаарга мындыг. Чү-даа чүве бодунуң бойдузу-биле, үези-биле дүгжүр ужурлуг. Кыштың бир дугаар айының ай төнчүзү кышкы хүн туруушкунче деңнежир дей бээр болу бээр болза, чыл төнчүзүнде бүдүү ай немээр. Тибет, кыдаттан аңгы санаар чылдагаанывыс, бистер олардан ырак соңгу чүгүнде болгаш ынчаар санаар, чүге дээрге биске час олардан орай дүжер. Хүн чурагайы-биле үндезин час шаг аазы март 21-де дүжер. Ол хүннү байырлаар! Өгбелеривис кончуг чурагачы, мерген угаанныг чораан. Оларның адын бедикке тудуңар тыва чонум!